خبرگزاری زنان ایران

به گزارش خبرگزاری زنان ایران - قم: مسأله جمعیت و فرزندآوری یکی از مهم‌ترین چالش‌های راهبردی ایران در دهه‌های پیش‌رو است. با کاهش نرخ باروری طی سال‌های اخیر، کشور وارد مرحله‌ای شده که از آن با عنوان «پنجره جمعیتی بسته» و «گذار جمعیتی معکوس» یاد می‌شود. پدیده‌ای که اگر مورد غفلت واقع شود، نه‌تنها ساختار اقتصادی و اجتماعی را با بحران مواجه می‌کند، بلکه تهدیدی جدی برای تداوم قدرت و پویایی ملی خواهد بود.
در حالی‌که در دهه‌های گذشته تمرکز سیاست‌ها بر کنترل رشد جمعیت بود، اکنون سیاست‌های کلی کشور به‌ویژه با تأکیدات رهبر معظم انقلاب، بر «تحول در نگرش و اقدام نسبت به فرزندآوری» متمرکز شده است. موضوعی که نه تنها به افزایش عددی جمعیت، بلکه به ارتقای کیفیت زندگی، سلامت خانواده و عدالت نسلی نیز گره خورده است.
امروز دیگر صرفاً تشویق خانواده‌ها به داشتن فرزند کافی نیست؛ بلکه نیازمند بازسازی فرهنگی، اصلاح سیاست‌های حمایتی و فراهم‌سازی زیرساخت‌های اجتماعی و اقتصادی برای تحقق این هدف ملی هستیم. این مقدمه، نگاهی تحلیلی به ضرورت‌ها، چالش‌ها و راهکارهای فرزندآوری در ایران امروز دارد.
فهیمه ناظمی، فعال فرهنگی و کنشگر جهاد تبیین، از جمله بانوان دغدغه‌مند دهه شصتی است که با رویکردی جامع و عمیق به موضوعات سبک زندگی اسلامی-ایرانی، جمعیت و حجاب می‌پردازد. او متولد شیراز و ساکن قم است و در کنار فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی، مادر پنج فرزند نیز هست.
ناظمی معتقد است که مسأله جمعیت، حجاب و سبک زندگی، سه ضلع به‌هم‌پیوسته‌ای هستند که هرگونه تغییر و تحولی در یکی، به‌طور مستقیم بر دیگری اثر می‌گذارد. نگاه تلفیقی او به این موضوعات، از وی چهره‌ای متفاوت در عرصه کنشگری فرهنگی ساخته است؛ فردی که هم با عمل شخصی و هم با فعالیت‌های اجتماعی، تلاش دارد الگویی عینی از زیست مؤمنانه و تمدنی ارائه دهد.
در گفت‌وگوی پیش‌رو، او از تجربه‌های زیسته خود، دغدغه‌های فرهنگی‌اش، و راهکارهایی که برای عبور از بحران جمعیت و بازگشت به سبک زندگی اسلامی-ایرانی پیشنهاد می‌دهد، سخن گفته است.
نهادهای مسئول دغدغه‌ای برای جمعیت ندارند
کنشگر حوزه جهاد تبیین با اشاره به آغاز فعالیت خود در حوزه جمعیت گفت: حدود سال ۱۳۹۸ یا ۱۳۹۹ بود که در فضای مجازی با گروهی به نام «خاکریز امنیت» آشنا شدم که به پرورش کنشگران جمعیت می‌پرداخت. برای من سؤال بود که اصلاً کنشگر جمعیت چه کسی است و چه کاری انجام می‌دهد؟ مسئله جمعیت چیست؟ چرا باید برایش کنشگر تربیت شود؟ از آن‌جایی که پیش‌تر بیانات رهبر معظم انقلاب در خصوص اهمیت جمعیت را مطالعه کرده بودم، تصمیم گرفتم در این دوره‌ها شرکت کنم.
وی ادامه داد: در همان جلسات ابتدایی دوره‌ها متوجه شدم مسئله جمعیت، موضوعی کاملاً راهبردی است که هم از منظر اجتماعی، هم اقتصادی و هم امنیتی، آینده کشور را تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ با این حال متأسفانه این مسئله از سوی بسیاری از مسئولان مغفول مانده و در سیاست‌گذاری‌ها به آن توجهی نمی‌شود. با توجه به توانمندی‌هایی که در خودم می‌دیدم و همچنین تجربه مادری با داشتن پنج فرزند، احساس کردم می‌توانم به‌عنوان مبلغی میدانی در این مسیر گام بردارم.

ناظمی، نبود همکاری بین دستگاه‌ها و بی‌توجهی دولت به قانون جوانی جمعیت را دو چالش اصلی این حوزه دانست و تأکید کرد: قانون جوانی جمعیت با سختی‌های فراوان و در دوران دولت شهید آیت‌الله رئیسی تصویب شد؛ قانونی که می‌توانست مشوقی بزرگ برای خانواده‌ها باشد، اما نه‌تنها اجرای مناسبی نداشت بلکه پس از تغییر دولت، بسیاری از بندهای آن به کلی تعطیل شد. وقتی مردم می‌بینند خود دولت دغدغه‌ای ندارد و رسانه‌ها و نهادهای فرهنگی نیز همراه نیستند، اعتمادشان از بین می‌رود و به سختی می‌توانثن آن‌ها را قانع کرد که بدون حمایت نهادی، صرفاً با توکل بر خدا، تصمیمی چنین مهم برای آینده خود بگیرند.
این فعال جهاد تبیین با بیان تجربه‌ای شخصی از دوران ابتدای مادری خود گفت: در آن ایام که بارداری‌ام ناخواسته رخ داده بود و در ابتدای مسیر زندگی و تحصیل قرار داشتم، فشار روحی فراوانی را تجربه کردم. حتی تا مرز تصمیم‌گیری برای سقط جنین هم پیش رفتم، اما برخورد قاطع و روشنگرانه چند پزشک، مرا از این تصمیم منصرف کرد. یکی از آن پزشکان به من گفت: «مگر می‌شود یک مادر این‌چنین بی‌رحم باشد؟ تو که خود را فردی مذهبی می‌دانی چطور می‌توانی به فکر از بین بردن یک انسان باشی؟»
وی افزود: این مواجهه تلنگری جدی برای من بود. به خانه برگشتم، تحقیق کردم و نظرات اهل‌بیت علیهم‌السلام را در مورد جان انسان، حتی پیش از تولد، مطالعه کردم. بعد از آن تصمیم گرفتم حس بدی را که در دوران بارداری تجربه کرده بودم، برای دیگران تکرار نکنم. از همان زمان به صورت غیررسمی، مبلغ موضوع جمعیت شدم؛ به دیدار زنان باردار می‌رفتم، تبریک می‌گفتم و تلاش می‌کردم امید و نشاط را در آنان زنده کنم. چون خودم این را در پنج دوره بارداری تجربه نکرده بودم و هیچ‌گاه اطرافیانم از شنیدن خبر بارداری‌ام ابراز خوشحالی نمی‌کردند.
ناظمی در بخش دیگری از سخنان خود با انتقاد از رها شدن اجرای قانون جوانی جمعیت تصریح کرد: این قانون حاصل ساعت‌ها بررسی کارشناسانه است و اگر به‌درستی اجرا شود، می‌تواند بسیاری از موانع فرزندآوری را از میان بردارد. اما در حال حاضر می‌توان گفت که اجرای این قانون در بسیاری از بخش‌ها متوقف شده است.
وی خاطرنشان کرد: اگر حاکمیت واقعاً دغدغه‌مند باشد، باید همه نهادهای فرهنگی، آموزشی، رسانه‌ای و اقتصادی را پای کار بیاورد؛ باید در دانشگاه‌ها از مادران دانشجو حمایت شود، شرایط تحصیل و اشتغال برای مادران تسهیل گردد و این باور عمومی شکل گیرد که فرزندآوری نه مانع پیشرفت، بلکه بخشی از پیشرفت است. در غیر این صورت نمی‌توان امیدی به تغییر مسیر جمعیت کشور داشت.

وقتی مادر بودن به «تحقیر اجتماعی» تعبیر می‌شود

این کنشگر جمعیت گفت: یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش روی سیاست‌های جمعیتی در ایران، کاهش تمایل به فرزندآوری است؛ چالشی که برخلاف تصور رایج، بیش از آن‌که اقتصادی باشد، ریشه در تحولات فرهنگی و نگرشی دارد. تجربه میدانی و گفت‌وگو با خانواده‌ها در نقاط مختلف کشور، از جمله استان قم، نشان می‌دهد که تغییر ذائقه فرهنگی جامعه نسبت به مادر شدن، ازدواج و خانواده‌داری، سهم پررنگ‌تری در این بحران دارد.
ناظمی بیان کرد: برخلاف این تصور که دشواری‌های معیشتی مهم‌ترین مانع فرزندآوری هستند، بررسی‌های میدانی و گفت‌وگو با خانواده‌های ساکن مناطق مرفه‌تر و استان‌های برخوردارتر نشان می‌دهد که اتفاقاً در همین نقاط، فرزندآوری با کاهش بیشتری مواجه شده است. خانواده‌هایی که از رفاه نسبی برخوردارند، اغلب به یک یا دو فرزند بسنده می‌کنند. این در حالی است که در مناطقی با درآمد پایین‌تر، خانواده‌ها هنوز گرایش بیشتری به فرزندآوری دارند. از این رو به‌نظر می‌رسد که اقتصاد، علت اصلی نیست؛ بلکه فرهنگ، بازیگر اصلی این میدان است.
ترس از تحقیر اجتماعی، دغدغه زنان برای مادر شدن
وی گفت: یکی از مهم‌ترین دلایل کاهش میل به فرزندآوری، ترس زنان از نگاه منفی جامعه نسبت به مادری است. در واقع، «مادر شدن» در بسیاری از محافل امروز به‌جای افتخار، با نوعی نگاه تحقیرآمیز مواجه می‌شود. برخی زنان می‌گویند اگر باردار شوند، دیگر فردی «با کلاس» تلقی نمی‌شوند و در جمع دوستان و محیط کار، «عقب‌مانده» و «امل» خوانده می‌شوند.
ناظمی تصریح کرد: در همین حال، زنان شاغل نیز با نگرانی‌هایی جدی مواجه هستند. آن‌ها بیم دارند که با باردار شدن، شغل خود را از دست بدهند یا در حاشیه قرار بگیرند. با وجود تصویب قوانین حمایتی مانند مرخصی زایمان، اجرای این قوانین در بسیاری از ادارات با چالش‌هایی جدی همراه است. خانم‌هایی که وارد دوره بارداری می‌شوند، اغلب پس از بازگشت، جایگاه شغلی خود را از دست می‌دهند یا در عمل کنار گذاشته می‌شوند. در نتیجه، زنان بسیاری از مادر شدن صرف‌نظر می‌کنند.
وی تصریح کرد: با این حال، نباید از این نکته غافل شد که بیش از ۹۰ درصد بانوان کشور خانه‌دار هستند و در سیاست‌گذاری‌های جمعیتی، تمرکز بیش از حد بر زنان شاغل، به معنای نادیده‌گرفتن اکثریت بانوان کشور است. این در حالی است که بسیاری از مادران خانه‌دار نیز تحت تأثیر فضای فرهنگی جدید، دیگر تمایلی به فرزندآوری ندارند.
ازدواج؛ قربانی نگاه ابزاری و لذت‌گرایانه
این کنشگر جمعیت یادآور شد: بحران فرهنگی فقط در موضوع فرزندآوری خلاصه نمی‌شود؛ بلکه پایه‌های ازدواج نیز با تزلزل جدی روبه‌روست. جوانان زیادی دیگر به ازدواج دائمی اعتقادی ندارند.
گفتمان قالب در برخی محیط‌های اجتماعی و رسانه‌ای، ازدواج را هزینه‌بر، دست‌وپاگیر و غیرضروری معرفی می‌کند. لذت‌های آنی، روابط بی‌قید و فرهنگ شاخ بودن در فضای مجازی، جای مفاهیم عمیق‌تری مانند تعهد، خانواده و نسل‌آفرینی را گرفته است.
وی افزود: یکی از جوانان در گفت‌وگو با نگارنده، به‌صراحت اعلام کرد: «چرا باید هزینه ازدواج دائم بدهم، وقتی می‌توانم روابط متعدد داشته باشم؟» این نگاه نشان از فروپاشی تدریجی فرهنگ خانواده‌محور در ذهن نسل جدید دارد؛ نگاهی که نتیجه غفلت رسانه‌ها، مدارس و حتی خانواده‌ها از آموزش‌ مفاهیم بنیادین ازدواج و مسئولیت‌پذیری است.
مدارس و رسانه‌ها؛ غایبان اصلی آموزش خانواده
به باور وی، یکی از ریشه‌های اصلی این بحران، فقدان آموزش هدفمند درباره ازدواج و خانواده در نهادهای رسمی است. آموزش‌وپرورش هنوز برنامه جامعی برای آماده‌سازی نوجوانان برای زندگی مشترک ندارد و آموزش‌های پیش از ازدواج تقریباً تعطیل است. از سوی دیگر، رسانه‌ها نیز عمدتاً به ترویج سبک زندگی غربی، تجمل‌گرایی و لذت‌محوری پرداخته‌اند و هیچ‌گونه تلاشی برای تبیین زیبایی‌ها و برکات خانواده سنتی و ازدواج نکرده‌اند.
ناظمی گفت: در شرایطی که دشمنان فرهنگی کشور تلاش می‌کنند ذائقه جوانان ایرانی را تغییر دهند، عدم اقدام دستگاه‌های فرهنگی، آینده خانواده ایرانی را با خطرات جدی مواجه کرده است. تجمل‌گرایی، عدم توانایی گفت‌وگو بین نسل‌ها، و تصویرسازی منفی از ازدواج در رسانه‌ها، مجموعه‌ای از موانع را پدید آورده که جوانان امروز حتی به ازدواج فکر هم نمی‌کنند.
نقش نهادهای مردمی و ضرورت ورود دولت
این کنشگر جمعیت ادامه داد: در سال‌های اخیر، نهادهای مردمی به صورت «آتش به اختیار» وارد میدان شده‌اند و تلاش می‌کنند فرهنگ خانواده و فرزندآوری را احیا کنند. اما تا زمانی که دولت در کنار مردم نایستد، انتظار تغییر جدی نمی‌رود. اگر دستگاه‌های حاکمیتی، نهادهای فرهنگی، آموزش‌وپرورش و رسانه‌ها همگرا شوند، قطعاً می‌توان در مدت زمان کوتاهی بخشی از بحران را مهار کرد. اما اگر همچنان مردم به تنهایی میدان‌دار بمانند، مسیر اصلاح بسیار دشوارتر خواهد بود.
کاهش فرزندآوری، بیش از آن‌که معضل اقتصادی باشد، بحرانی فرهنگی است. بازگشت به فرهنگ اصیل خانواده، مادری، پدری، ازدواج و مسئولیت‌پذیری، تنها از مسیر آموزش، رسانه و سیاست‌گذاری جامع ممکن است. اگر امروز اقدامی نشود، فردا دیگر فرصتی برای جبران نخواهد بود.
فعال حوزه خانواده و فرهنگ با اشاره به خلأ اجرای قوانین حمایتی از مادران شاغل، خواستار توجه جدی به اجرای دقیق قانون مرخصی زایمان و ارتقای جایگاه اجتماعی مادران خانه‌دار شد.
ناظمی با تأکید بر این‌که قوانین خوبی برای حمایت از مادران شاغل در کشور وجود دارد، گفت: متأسفانه این قوانین در بسیاری از دستگاه‌ها اجرایی نمی‌شود. مثلا در مورد مرخصی زایمان، در اغلب نهادها – به جز آموزش و پرورش – وقتی یک خانم از این مرخصی استفاده می‌کند، عملاً از چرخه کار حذف می‌شود.
وی افزود: این وضعیت ذهنیت منفی نسبت به مادران شاغل ایجاد کرده و در حالی که همین تعداد اندک از بانوان شاغل، مستحق اجرای قانون هستند، ما باید توجه و فرهنگ‌سازی را به سمت مادران خانه‌دار نیز ببریم؛ مادرانی که متأسفانه در فضای اجتماعی امروز، جایگاهشان تحقیر شده است.
این فعال فرهنگی خاطرنشان کرد: گرچه زنان شاغل مسئولیت‌های مضاعفی دارند و در عین حال از حقوق و جایگاه اجتماعی بهره‌مندند، اما نباید ارزش و شأن مادران خانه‌دار را نادیده گرفت. بسیاری از این زنان احساس می‌کنند فرزندآوری برایشان به معنای محرومیت و بی‌ارزشی است، در حالی که این نگاه باید اصلاح شود.
وی با انتقاد از عملکرد رسانه‌ها در حوزه خانواده و فرزندآوری گفت: رسانه نقش بسیار تأثیرگذاری دارد، اما یا مسئولان ما این نقش را نمی‌دانند یا به آن بی‌توجه‌اند. رسانه‌های ما در بهترین حالت رها شده‌اند، اما در واقع می‌توان گفت گاه در اختیار جریان‌هایی قرار گرفته‌اند که خانواده و مادری را تخریب می‌کنند.
ناظمی ادامه داد: در سینما، نقش مادر خانه‌دار یا اصلاً نشان داده نمی‌شود یا به شکل فردی افسرده و بی‌خاصیت به تصویر درمی‌آید. ما حتی یک فیلم خوب، جذاب و نشاط‌آور درباره زیبایی‌های مادری یا خانه‌داری نداریم و این بسیار تأسف‌برانگیز است.
او در بخش دیگری از سخنان خود به آسیب‌های صنعت بلاگری در فضای مجازی اشاره کرد و افزود: بلاگرهایی که سبک زندگی لاکچری و پرزرق و برق را تبلیغ می‌کنند، باعث می‌شوند زنان ما احساس کنند اگر نمی‌توانند آن امکانات را برای فرزندشان فراهم کنند، بهتر است اصلاً فرزندی نیاورند.
ناظمی گفت: این حس "ناتوانی در خوشبخت کردن فرزند" یا "فرزندم را بدبخت می‌کنم"، به‌شدت میان زنان ما در حال گسترش است و ریشه آن، القائات رسانه‌ای و نابرابری در فرصت‌هاست. متأسفانه نه در خانواده آموزش درست داده می‌شود، نه در
مدرسه و نه در رسانه.
وی همچنین با انتقاد از بی‌توجهی به فرهنگ ازدواج دائم و شرعی گفت: وقتی آموزش‌های قبل از ازدواج تعطیل است، جوانان به سمت روابط سطحی و لذت‌های آنی سوق پیدا می‌کنند و حتی ازدواج را هم بی‌معنا می‌دانند. باید بپذیریم که یکی از ریشه‌های کاهش جمعیت، نبود آموزش و گفتمان‌سازی در این حوزه است.
این فعال حوزه خانواده افزود: در سیاست‌گذاری‌ها نیز مادران دیده نمی‌شوند. وقتی مادری با فرزندش به اداره‌ای مراجعه می‌کند باید احساس کند به‌واسطه فرزندی که دارد، در جایگاه ارزشمندی قرار گرفته و خدمات ویژه دریافت می‌کند، نه این‌که در صف‌های طولانی معطل شود یا احساس بی‌ارزشی کند.
وی با تأکید بر این‌که اجرای عدالت در مشوق‌های مالی و تسهیلات اجتماعی برای فرزندآوری ضروری است، گفت: اجرای کامل قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، می‌تواند یکی از مهم‌ترین مشوق‌ها باشد. همچنین خانواده‌های دارای کودک زیر دو سال که توان مالی ضعیف‌تری دارند، باید یارانه ویژه‌ای دریافت کنند.
ناظمی با ابراز امیدواری نسبت به آینده گفت: من فکر می‌کنم اگر روند فعلی فعالیت‌های فرهنگی گروه‌های مردمی ادامه پیدا کند، در دهه آینده شاهد تغییر مثبت در نرخ رشد جمعیت خواهیم بود. گروه‌های مردمی سبک زندگی مردم را به مسیر درست بازمی‌گردانند و نتایج این تلاش‌ها در سال‌های آینده نمایان خواهد شد.
خبرنگار - فاطمه تقی نژاد