خبرگزاری زنان ایران

به گزارش خبرگزاری زنان ایران - قم - حملات پانیک، یکی از شایع‌ترین اختلالات اضطرابی است. تجربه‌ی ویرانگری که می‌تواند کیفیت زندگی فرد را به شدت تحت تأثیر قرار دهد. این حملات با علائم شدید و ناگهانی فیزیکی و روانی مانند: تپش قلب، تنگی نفس، سرگیجه، ترس از مرگ یا دیوانگی شناخته می‌شود. در این مقاله، با رویکردی علمی، نوآورانه و جامع، به بررسی علائم حملات پانیک، علل رخ دادن آن در کنار آمار شیوع این حملات پرداخته خواهد شد. پس از بیان علل و علائم، با بهره‌گیری از آموزه‌های غنی قرآن کریم و روایات اهل‌بیت (ع)، به ارائه راهکارهای درمانی و تسکین‌دهنده پرداخته می‌شود. این پژوهش نشان می‌دهد که علاوه بر درمان روان‌شناختی مدرن، تعالیم دینی مانند؛ توکل به خداوند، ذکر و نماز، همچنین تأمل در آیات الهی، می‌تواند نقش بسیار مؤثری در مدیریت و درمان این اختلال داشته باشد. هدف از انجام این مقاله ارائه ی یک الگوی درمانی تلفیقی است. این الگو با بهره‌گیری از دانش روان‌شناسی و آموزه‌های دینی، تلاش می‌کند به افراد مبتلا به حملات پانیک برای دست‌یابی به آرامش و سلامت روان یاری رساند.
مقدمه
در دنیای پرشتاب امروز، سلامت روان انسان با فشارهای روانی و استرس‌های روزمره بیش از پیش مورد تهدید قرار گرفته است. یکی از انواع مخربِ بروز این فشارها، حملات پانیک است که به‌عنوان یک اختلال جدی در حوزه روان‌شناسی مطرح می‌شود. این حملات، علی‌رغم کوتاه بودن مدت‌زمان بروزشان، می‌توانند بر روی روان و زندگی فرد تأثیرات عمیق و طولانی‌مدت ای بگذارند. ترس از تکرار حمله، منجر به اجتناب فرد از حضور در موقعیت‌ها و مکان‌هایی می‌شود که ممکن است حمله در آنجا رخ دهد. همین امر می‌تواند سبب انزوای اجتماعی و کاهش عملکرد فرد در زندگی روزمره شود.
راهکارهای متعددی در روان‌شناسی مدرن برای درمان حملات پانیک ارائه شده است، از آن جمله می توان به درمان‌های شناختی-رفتاری (CBT) و دارو درمانی اشاره کرد. در بسیاری از جوامع اسلامی، در کنار درمان روان‌شناسی نیاز به رویکردهای درمانی بومی، مبتنی بر ارزش‌های دینی نیز احساس می‌شود. بدین دلیل که اسلام، به‌عنوان یک دین جامع، در کنار توجه به ابعاد مادی زندگی انسان، برای سلامت روح و روان او نیز راهکارهای ارزشمندی ارائه کرده است. این مقاله با این فرض اساسی آغاز می‌شود که برای درمان و مدیریت حملات پانیک می‌توان از آموزه‌های قرآن کریم و روایات اسلامی معتبر، به‌عنوان مکمل ای قدرتمند و تأثیرگذار در کنار درمان‌های روان‌شناختی استفاده کرد. در ادامه، در چهار فصل به بررسی دقیق این موضوع خواهیم پرداخت.
شناخت حملات پانیک از منظر روان‌شناختی
1.1. تعریف و علائم بالینی
حمله پانیک، یک دوره شدید و ناگهانی از ناراحتی یا ترس است که مدت زمان کوتاهِ چنددقیقه‌ای به اوج خود می‌رسد. این حملات، در اکثر موارد بدون محرک مشخص یا هشدار قبلی رخ می‌دهند. برای تشخیص حمله پانیک، طبق راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5)، حداقل چهار مورد از علائم زیر باید در فرد وجود داشته باشد:
1. علائم فیزیکی:
- تپش قلب، ضربان تند قلب یا احساس کوبش در قفسه سینه
- تعریق شدید
- لرزش یا رعشه
- احساس تنگی نفس یا خفگی
- درد یا ناراحتی در قفسه سینه
- تهوع یا ناراحتی شکمی
- احساس سرگیجه، عدم تعادل، سبکی سر یا غش
- احساس سرما یا گرگرفتگی
- بی‌حسی یا سوزن سوزن شدن (پارستزی)
2. علائم روانی:
- ترس، از دست دادن کنترل یا دیوانه شدن
- ترس از مرگ
- احساس جدا شدن از خود (مسخ شخصیت) یا از محیط اطراف (مسخ واقعیت)
1.2. آمار و شیوع
حملات پانیک یکی از پدیده‌ای شایع در دنیای امروز است. مطالعات اپیدمیولوژیک نشان می‌دهد تقریباً یک سوم بزرگسالان در طول زندگی خود حداقل یک بار این حملات را تجربه می‌کنند. حدود 2 تا 3 درصد از افراد جامعه تحت تأثیر حملات پانیک مکرر و ترس از تکرار این حملات قرار دارند.
شیوع این اختلال که معمولاً در اواخر نوجوانی یا اوایل بزرگسالی آغاز می‌شود؛ در زنان دو برابر مردان است. این آمارها نشان می‌دهند که حمله پانیک، یک مشکل جدی برای سلامت عمومی فرد است و نیازمند توجه و راهکارهای درمانی مؤثر است.
1.3. علل و عوامل خطر
علت دقیق حملات پانیک به طور واضح مشخص نیست، اما نظر متخصصین بر این است که ترکیبی از عوامل ژنتیکی، بیولوژیکی، روان‌شناختی و محیطی در بروز آن نقش دارند.
• عوامل ژنتیکی: وجود سابقه اختلالات اضطرابی در خانواده، خطر ابتلا به حملات پانیک را افزایش می‌دهد.
• عوامل بیولوژیکی: اختلال در عملکرد سیستم عصبی مرکزی، به‌ویژه نوراپی‌نفرین و سروتونین، می‌تواند در بروز این حملات نقش داشته باشد. حساسیت بیش از حد به دی‌اکسید کربن نیز می‌تواند یکی از عوامل بروز آن باشد.
• عوامل روان‌شناختی: سبک‌های فکری وسواسی، استرس‌های شدید در زندگی (مانند از دست دادن شغل، طلاق یا مرگ عزیزان) و تجربیات آسیب‌زا در دوران کودکی می‌توانند زمینه‌ساز حملات پنیک باشند.
• عوامل محیطی: مصرف مواد محرک و مخدر مانند کافئین و نیکوتین، همچنین برخی بیماری ها (مانند پرکاری تیروئید) می‌توانند علائم شبه پانیک ایجاد کنند.

پیشینه تحقیق و رویکردهای درمانی
2.1. درمان‌های روان‌شناختی مدرن
درمان‌های روان‌شناختی مبتنی بر شواهد، به ویژه درمان شناختی-رفتاری (CBT)، به‌عنوان مؤثرترین درمان برای حملات پانیک شناخته می شوند. CBT بر دو بخش اصلی تمرکز دارد:
1. بخش شناختی: شناسایی و تغییر افکار و باورهای غلط. به عنوان مثال، فردی را در نظر بگیرید که تصور میکند در زمان حمله پانیک، علائم سکته قلبی را دارد. برای این فرد به چالش کشیدن افکار و تغییر تصوراتش سبب می شود علائمی را که در زمان حمله مشاهده میکند به عنوان اضطراب تفسیر کند.
2. بخش رفتاری:
- مواجهه‌درمانی (Exposure Therapy) شامل شبیه‌سازی و مواجهه تدریجی فرد با علائم فیزیکی‌ای است که در زمان حمله پانیک بروز می‌کند (مانند دویدن در جا برای افزایش ضربان قلب) و یادگیری تحمل آن‌ها است. این کار به فرد کمک می‌کند تا متوجه شود این علائم خطرناک نیستند.
- دارو درمانی هم به‌عنوان یک گزینه درمانی به ویژه برای کنترل علائم شدید، مورد استفاده قرار گیرد. داروهای ضدافسردگی (مانند SSRIها) و داروهای ضد اضطراب (بنزودیازپین‌ها) از جمله داروهای رایجی هستند که مورد استفاده قرار می‌گیرند.
2.2. خلأهای موجود در رویکردهای غربی
علی‌رغم اثربخشی درمان‌های مدرن، این رویکردها اغلب به جنبه‌های معنوی و وجودی زندگی انسان توجه نمی‌کنند. در بسیاری از جوامع، به ویژه در جوامع مسلمان، منبع مهم و اساسی قدرت و آرامش، ایمان و معنویت است. نادیده‌گرفتن این بعد از جنبه‌های وجودی انسان، می‌تواند اثربخشی درمان را برای برخی افراد کاهش دهد. در این شرایط است که نیاز به یک رویکرد تلفیقی، از کنار هم قرارگرفتن آموزه‌های دینی و تکنیک‌های روان‌شناختی احساس می‌شود.

رویکرد اسلامی به حملات پانیک و درمان آن
اسلام دینی است که با توجه ویژه به فطرت بشر، برای هر دردی درمانی و برای هر مسئله و مشکلی راهکاری ارائه کرده است. آموزه‌های قرآن و روایات، سرشار از نکات روان‌شناختی عمیق هستند که می‌توانند به فرد در مدیریت اضطراب و ترس کمک کنند.
3.1. ریشه‌های ترس و اضطراب در قرآن کریم
قرآن کریم، از ترس و اضطراب به‌عنوان پدیده‌های طبیعی نام می‌برد که ناشی از عوامل مختلفی است. اما به طور خاص، در آیات متعدد به "اضطراب ناشی از ضعف ایمان و دوری از خدا" اشاره کرده و آرامش حقیقی را در گرو تقویت ایمان و یاد خدا می‌داند.
"أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ" (سوره رعد، آیه 28) "آگاه باشید که با یاد خدا دل‌ها آرام می‌گیرد."
این آیه، نگاه کلی اسلام به سلامت روان است. به این معنا که آرامش قلبی با فرار از مشکلات به دست نمی‌آید؛ بلکه با اتصال به منبع آرامش مطلق، یعنی خداوند حاصل می‌شود. از آنجایی که حمله پانیک، اوج ناآرامی و وحشتی است که درون هر فرد به وجود می‌آید؛ درمان آن هم منطقاً باید از عمق وجود، یعنی قلب و روح، آغاز شود.
3.2. راهکارهای درمانی از منظر قرآن و روایات
با توجه به آموزه‌های دین اسلام، راهکارهای زیر برای درمان و مدیریت حملات پانیک پیشنهاد می‌گردد.
1. توکل و پناه بردن به خدا: توکل یکی از مهم‌ترین راهکارهایی که در دین اسلام پیشنهاد شده است. در زمان حمله پانیک، فرد احساس درماندگی مطلق می‌کند و به همین دلیل بر اوضاع به وجود آمده کنترل ندارد. با رجوع به قرآن کریم (آیه 3 سوره طلاق) خداوند به انسان یاداوری میکند که در لحظات سخت، به جای تسلیم شدن در برابر ترس و وحشت ناشی از حمله، به خداوند توکل کند.
"وَمَن يَتَوَکَّلْ عَلَي اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ" (سوره طلاق، آیه 3) "و هر کس بر خدا توکل کند، خدا برای او کافی است."
توکل به معنی تلاش و سپردن نتیجه به خداوند متعال است و این امر سبب سلب مسئولیت از فرد نمی‌شود. در لحظه حمله، فرد با تکرار ذکر "حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَکِيلُ" (خداوند ما را کفایت می‌کند و او بهترین وکیل است)، می‌تواند احساس امنیت و آرامش کند. این ذکر، نوعی تکنیک شناختی است که افکار بدبینانه را با یک باور مثبت و قدرتمند جایگزین می‌کند.
مثال روزمره: فرض کنید فردی در مترو دچار حمله پانیک می‌شود. افکار بدبینانه به او القا می‌کند که در حال خفگی است. به جای تسلیم شدن و دامن زدن به ترسش، چشمانش را آرام ببندد و با تمرکز بر نفس کشیدنش، با خود زمزمه کند: "خدایا، من این ترس را به تو می‌سپارم، تو برای من کفایت می‌کنی." این کار به او کمک می‌کند تا از افکار منفی فاصله گرفته و به یک نیروی بزرگ‌تر و سرشار از آرامش متصل شود.
2. ذکر و یاد خدا (مانند تکنیک‌های تمرکز بر حال): ذکر ابزار بسیار قدرتمندی برای تمرکز حواس و رهایی از افکار بدبینانه و آشفته است. ذکر همانند تکنیک‌های ذهن‌آگاهی (Mindfulness) در روان‌شناسی، به فرد کمک می‌کند تا به لحظه حال بازگردد. در زمان حمله پانیک که افکار منفی و بدبینانه ی زیادی به ذهن هجوم می آورند، تکرار کلماتی مانند "الله" یا "لا اله الا الله" به فرد کمک می‌کند تا از این چرخه ی منفی خارج شود.
مثال روزمره: تصور کنید فردی در حین رانندگی دچار حمله پانیک می‌شود. هم‌زمان با بالا رفتن ضربان قلبش، دست‌هایش عرق می‌کند و ترس تمام ذهنش را احاطه می‌کند. در این لحظات به جای پروبال دادن به افکار منفی "الان تصادف می‌کنم" یا "در حال سکته هستم"، می‌تواند با تمرکز بر تنفسش، به‌آرامی ذکر "بسم الله الرحمن الرحیم" را تکرار کند. این تکنیک، او را از دنیای وهم و خیال به واقعیت لحظه حال باز می‌گرداند.
3. نماز و ارتباط با خداوند: نماز، علاوه بر اینکه یک فریضه دینی است، یک تمرین عمیق روان‌شناختی هم به شمار می آید. حرکت‌های منظم در نماز به آرامش بدن و ذهن کمک شایانی می‌کند. سجده، به دلیل قرار گرفتن سر بر زمین، احساس فروتنی و تسلیم در برابر قدرت الهی را به انسان تزریق می کند و فرد خود را از دغدغه‌های دنیوی رها می‌سازد.
• اثرات درمانی نماز:
- تنفس عمیق و کنترل‌شده: در هنگام نماز خواندن، تنفس فرد به‌صورت ناخودآگاه عمیق‌تر و آرام‌تر می‌شود.
- حالت مدیتیشن: تمرکز بر حرکات و کلمات نماز، ذهن را از افکار پراکنده بازمی‌دارد و به آن آرامش می‌بخشد.
- کاهش استرس: ارتباط با خداوند به‌عنوان قدرت لایتناهی در نماز، احساس آرامش و کاهش اضطراب و استرس را به همراه دارد.
دعا و استغاثه:
دعا کلماتی است که در اوقات مختلف در مقام استغاثه از خداوند و طلب آمرزش یا درخواست خیر و برکت و برآورده شدن حاجت خوانده می‌شود. در لحظه حمله پانیک، دعا به فرد کمک می کند تا احساسات منفی، ترس‌ و اضطراب خود را در پیشگاه خداوند بیان کند و از او طلب یاری نماید. این عمل، نوعی روان‌درمانی حمایتی است که فرد را از انزوا خارج کرده و به یک قدرت بالاتر متصل می کند.
5. تأمل در آیات الهی و داستان‌های قرآنی: خواندن و تأمل در داستان‌های قرآنی با مضمون نجات از تاریکی و ظلمت، مانند داستان حضرت یونس (ع) در شکم ماهی، با تکرار "لا إِله إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَکَ إِنِّي کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ" (خدایی جز تو نیست، تو پاک و منزهی و من از ستمکاران بودم) از تاریکی نجات یافت، می‌تواند به فرد مبتلا به پانیک امید نجات و رهایی و آرامش بدهد. پیام دریافت شده از این داستان‌ها این است که، در تاریک‌ترین لحظات نیز راه نجاتی وجود دارد.
6. صدقه و کمک به دیگران: در روایات، به کثرت از تأثیر صدقه و دستگیری از نیازمندان در دفع بلاها، مشکلات و اضطراب‌ها اشاره شده است. این عمل، در کنار تقویت ایمان فرد، با فعال کردن سیستم پاداش در مغز (که با ترشح دوپامین همراه است)، مسبب ایجاد حس خوشبختی و آرامش می شود. حواس فرد را از تمرکز بر علائم خود، به سمت کمک و یاری رساندن به دیگران سوق می‌دهد.

الگوی درمانی تلفیقی (رویکرد اسلامی-روان‌شناختی)
این الگوی درمانی، با کنار هم قراردادن نقاط قوت درمان‌های مدرن با آموزه‌های اسلامی، رویکرد جامع و مؤثری برای حملات پانیک در چند مرحله ارائه می‌دهد:
1. مرحله اول: آموزش و شناخت (برگرفته از CBT)
• آموزش به فرد در مورد ماهیت حملات پانیک و علائم آن.
• شرح علمی علائم (تپش قلب، تنگی نفس و...) و آموزش اینکه این علائم خطرناک نیستند، بلکه واکنش طبیعی بدن در مواجهه با ترس و اضطراب هستند.
• اضافه کردن بُعد اسلامی: توضیح این که این بدن هدیه‌ای از جانب خداست و نباید با افکار منفی به آن آسیب رساند.
2. مرحله دوم: شناسایی و اصلاح افکار (برگرفته از CBT و آموزه‌های اسلامی)
• CBT: شناسایی افکار بدبینانه (مثل "الان می‌میرم" یا "دیوانه می‌شوم") و تلاش برای به چالش کشیدن آن‌ها.
• اضافه کردن بُعد اسلامی: افکار منفی و بدبینانه را با توکل به خدا، ذکر و استمداد از آیات الهی جایگزین کنند. به عنوان مثال، در لحظه‌ای که فکر "می‌میرم" به ذهن انسان خطر می‌کند، به جای بحث و جدل با آن، می‌توان با تکرار جملات"خداوند بر همه چیز تواناست" و "توکلت علی الله" به خود یادآوری کرد تا خداوند نخواهد برگی از درخت نخواهد افتاد.
3. مرحله سوم: مواجهه و تمرین‌های رفتاری (برگرفته از CBT و آموزه‌های اسلامی)
• CBT: انجام تمرین‌های مواجهه‌ای (مثل افزایش ضربان قلب با ورزش) برای کاهش حساسیت به علائم فیزیکی در لحظه بروز حملات.
• اضافه کردن بُعد اسلامی: انجام تمرینات تنفسی مبتنی بر ذکر؛ به این صورت که فرد در هنگام دم بگوید "یا الله" و در هنگام بازدم "استغفرالله" تا با هر نفس، به خدا نزدیک‌تر شود. این کار به او کمک می‌کند به جای فرار از علائم، با آن‌ها به شکلی معنوی مواجه شود و بتواند آرامش خود را باز یابد.
4. مرحله چهارم: تقویت معنوی و حفظ آرامش (منحصر به رویکرد اسلامی)
• برنامه‌ریزی برای نمازهای روزانه و شرکت در جلسات مذهبی.
• خواندن منظم قرآن و تأمل در معانی آن.
• تخصیص زمانی در روز برای ذکر و دعا.
• انجام کارهای خیر و صدقه برای تقویت روحیه و افزایش حس ارزشمندی.
نتیجه‌گیری
از آن رو که حملات پانیک، یک اختلال روان‌شناختی جدی به شمار می‌رود، بدین دلیل نیازمند توجه و درمان تخصصی است. این مقاله نشان داد؛ در کنار راهکارهای مؤثر روان‌شناسی مدرن، آموزه‌های غنی قرآن کریم و روایات اهل بیت (ع) نیز می‌توانند به عنوان منبع قدرتمند و آرامش‌بخشی به کار گرفته شوند.

این مقاله الگوی درمان تلفیقی با بهره‌گیری از تکنیک‌های شناختی-رفتاری و آموزه‌های دینی توکل، ذکر، نماز و دعا، را ارائه می‌دهد و برای خروج از بحران ترس و وحشت و رسیدن به آرامش حقیقی به فرد کمک می‌کند. این رویکرد، در کنار توجه به درمان علائم، به بعد معنوی و وجودی انسان نیز توجه دارد. در نتیجه، به فرد کمک می‌کند به یک زندگی متعادل و آرام دست پیدا کند.
منابع:
• قرآن کریم
• کلینی، محمد بن یعقوب. الکافی.
• مجلسی، محمدباقر. بحارالأنوار.
• American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.).
• Barlow, D. H. (2014). Anxiety and Its Disorders: The Nature and Treatment of Anxiety and Panic. Guilford Press.
• Beck, A. T., & Emery, G. (1985). Anxiety Disorders and Phobias: A Cognitive Perspective. Basic Books.

انتهای پیام/*