|
|
|
پاسخ به شبهات حقوقی درباره زن در اسلام؛ تبیین حکمت‌ها و عدالت /عدالت الهی در حقوق زنان، تفاوت‌ها یا تبعیض؟ |
|
|
|
شبهات فراوانی پیرامون حقوق زن در اسلام مطرح است؛ اما با درک دقیق فلسفه تفاوت‌های حقوقی و جایگاه اجتماعی زن، می‌توان جایگاه حقیقی و رفیع او را فهمید و نگرش‌های نادرست را اصلاح کرد. |
|
|
موضوع زنان همواره یکی از مهم‌ترین مباحث مطرح در زمینه‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و حتی سیاسی؛ در بین اندیشمندان مختلف است. ادیان آسمانی نیز به این بحث پرداخته و دین اسلام به عنوان کامل‌ترین دین، بیشترین توجه و اهمیت را به این بخش از جامعه داده است.
بر اساس آیات قرآن و روایات، چند اصل کلی در نظام معرفتی اسلام وجود دارد که با فهم آن‌ها، دیدگاه کلی دین در مورد بانوان روشن می‌گردد. زن به عنوان یک انسان در کنار مرد، دارای اصالت و کرامت ذاتی است و بسیار مورد توجه و اهمیت است؛ از نظر فیزیکی نوع خاصی از آفرینش را دارد که به طور طبیعی، پرورش و حمل نسل انسان، که ضامن بقای انسان است، بر عهده‌ی اوست. به همین منظور دین اسلام با شفقت و رحمتی تام، تمام بار اقتصادی و دل‌مشغولی‌های روزانه از قبیل مسکن، پوشاک و غذا را همراه با حفظ عزت از روی دوش او برداشته تا بتواند به بزرگ کردن فرزندان خود بپردازد. در ابتدای تولد روایات ما، ولادت دختر را مایه‌ی رحمت الهی و بزرگ کردن دختر را مایه خیر و سعادت انسان شمرده است. اگر قرار است در خانه هدیه ای به کسی داده شود، اولین گزینه، دختر و اگر قرار است با کسی خداحافظی شود، آخرین گزینه دختر است.
اما با این‌حال این جایگاه در اسلام، همواره موضوع بحث‌ها و مناقشات فراوانی بوده است. در حالی که برخی با استناد به تفاوت‌های حقوقی بین زن و مرد در فقه اسلامی، اسلام را متهم به تبعیض جنسیتی می‌کنند، اسلام‌شناسان و مفسران با ارائه تحلیلی جامع از آموزه‌های دینی، به دفاع از جایگاه رفیع زن در اسلام پرداخته‌اند. این نوشتار با بهره‌گیری از منابع معتبر اسلامی، به تبیین جایگاه حقیقی زن در اسلام و پاسخ به شبهات مطرح‌شده می‌پردازد.
جایگاه زن در اسلام: تحولی تاریخی در عصر جاهلیت
پیش از ظهور اسلام، وضعیت زنان در شبه جزیره عربستان و دیگر تمدن‌های باستانی اسف‌بار
بود. در عصر جاهلیت، اعراب دختران خود را زنده به گور می‌کردند و زن را مظهر شیطان و موجودی پست می‌دانستند. در تمدن‌های یونان، روم و چین نیز زنان از ابتدایی‌ترین حقوق محروم بودند و حتی حق حیات نداشتند. اسلام با ظهور خود، انقلابی در نگرش به زن ایجاد کرد. پیامبر اکرم (ص) در زمانی که دختران زنده به گور می‌شدند، حضرت فاطمه (س) را پاره تن خود معرفی کرد و به زنان شخصیت و حقوق مستقل اعطا نمود .
مبانی قرآنی و روایی جایگاه زن
الف) تساوی در انسانیت و کرامت انسانی
قرآن کریم صراحتاً بر برابری زن و مرد در انسانیت و کرامت انسانی تأکید دارد:
"یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُم مِّن ذَکَرٍ وَأُنثَيٰ وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ" (حجرات:۱۳) .
ب) تساوی در تکلیف و پاداش اخروی
آیات بسیاری بر تساوی زن و مرد در تکالیف دینی و پاداش اخروی تصریح دارند:
"إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ... أَعَدَّ اللَّهُ لَهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِیمًا" (احزاب:۳۵) .
ج) الگوهای زنانه در قرآن
قرآن از زنان به عنوان الگوهای کفر و ایمان نام می‌برد، در سوره تحریم اسامی زنانی مثل همسران لوط و نوح پیامبر از طرفی و اسامی مریم (س) و همسر فرعون از سوی دیگر، به عنوان مَثَل برای تمام مومنین و مومنات آمده است. این امر نشان‌دهنده تأثیرگذاری زنان در جامعه از منظر قرآن است.
د) توصیه‌های روایی
پیامبر اکرم (ص) با بیان‌هایی همچون "بهشت زیر پای مادران است" و "طلب العلم فریضة علی کل مسلم و مسلمة" بر جایگاه ویژه زن در اسلام صحه گذاشته‌اند.
۳. بررسی شبهات حقوقی با استناد به منابع اسلامی
الف) ارث: تفاوت به معنای تبعیض نیست
یکی از شبهات مطرح، نصف بودن سهم الارث زن در برخی موارد است. در پاسخ باید گفت:
· علل حکمت‌آمیز: تفاوت ارث زن و مرد به دلیل تکالیف مالی متفاوت آنان است. مرد موظف است مهریه بپردازد و نفقه خانواده (شامل همسر و فرزندان) را تأمین کند و تقریبا تمام آن به مصرف زن و فرزندانش می‌رسد، در حالی که زن هیچ مسئولیت مالی ندارد و اموالش برای خودش باقی می‌ماند.
·جبران از طرق دیگر: اسلام با وضع مهریه و نفقه، کمبود سهم الارث زن را جبران کرده است . · استثناها: در برخی موارد (مانند ارث پدر و مادر)، زن و مرد به طور مساوی ارث می‌برند .
ب) دیه: تفاوت مبتنی بر نقش اقتصادی
دیه زن در مواردی نصف دیه مرد است. این حکم نیز مبتنی بر وظایف اقتصادی مرد و زن است.
· نقش اقتصادی مرد: از آنجا که مرد نان‌آور خانواده محسوب می‌شود، فقدان او ضربه اقتصادی بزرگی به خانواده وارد می‌کند. بنابراین دیه بیشتر او جبران این خسارت اقتصادی است و به اهل و عیال او می‌رسد.
·جبران توسط بیت‌المال: در مواردی که زن نان‌آور خانواده باشد، تأمین هزینه‌های خانواده بر عهده بیت‌المال است.
ج) شهادت: تفاوت ناشی از ویژگی‌های طبیعی
نیاز به دو شاهد زن در برخی موارد:
· ویژگی‌های عاطفی: زنان از عواطف قوی‌تر برخوردارند و ممکن است تحت تأثیر احساسات قرار گیرند. حضور دو زن باعث می‌شود که آنان یکدیگر را تذکر دهند و از اشتباه جلوگیری شود .
· عدم دلالت بر نقص عقلانی: این حکم به هیچ وجه نشان‌دهنده نقص عقلانی زن نیست، بلکه تنها توجه به تفاوت‌های طبیعی بین زن و مرد است. البته بهتر است که زنان از چنین صحنه‌های جدی به دلیل آسیب و برهم خوردن آرامش روحی‌شان دور باشند.
حقوق اعطا شده به زن در اسلام
اسلام حقوق متعددی را برای زن به رسمیت شناخته که در دوران پیش از اسلام و حتی در تمدن‌های معاصر بی‌سابقه بوده است:
· حق مالکیت: زن حق دارد دارای‌های مستقل خود را داشته باشد و مرد هیچ حق دخالتی در اموال زن ندارد. «للرجال نصیب ممااکتسبوا و للنساء نصیب ممااکتسبن..» سوره نساء
· حق آموزش: کسب علم برای هر زن و مرد مسلمانی واجب است .
· حق انتخاب همسر: اولیای دختر نمی‌توانند بدون رضایت او، دختر را به عقد کسی درآورند .
· حق حیات: اسلام زنده به گور کردن دختران را شدیداً محکوم کرده است. ولا تقتلوا اولادکم خشیة املاق. سوره اسراء
· حق مشارکت اجتماعی: زن می‌تواند در عرصه‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی با رعایت حجاب و عفت مشارکت کند.
مقایسه با جایگاه زن در دیگر مکاتب
· جاهلیت عرب: زن کالا محسوب می‌شد و از حق ارث محروم بود .
· یونان باستان: زن را زاده شیطان می‌دانستند و در هیچ کاری مداخله نمی‌دادند .
· روم باستان: زن را فاقد روح می‌پنداشتند و برای حشر در قیامت لایق نمی‌دانستند .
· چین باستان: دختران را طوق لعنت می‌خواندند و زنده به گور می‌کردند .
· غرب مدرن: اگرچه زنان در غرب به حقوقی دست یافته‌اند، اما این حقوق اغلب با فقدان امنیت و ابزاری شدن آنان همراه بوده است. در غرب، زن اغلب به عنوان کالای اقتصادی مورد استفاده قرار می‌گیرد .
پاسخ به شبهه کلی: چرا حقوق زنان در اسلام رعایت نشده است؟
برخی با اشاره به تفاوت‌های فقهی بین زن و مرد، ادعا می‌کنند که اسلام به زنان ظلم کرده است. در پاسخ باید گفت:
تفاوت ≠ تبعیض: تفاوت‌های حقوقی بین زن و مرد مبتنی بر تفاوت‌های طبیعی و حکمت‌آمیز است و هرگز به معنای برتری مرد بر زن نیست .
عدالت به جای مساوات: اسلام عدالت را بر مساوات مطلق ترجیح داده است. عدالت یعنی دادن حق هر صاحب حقی بر اساس ویژگی‌ها و شرایط او .
تکلیف متناسب: در مقابل تکالیف سنگین‌تری که بر عهده مرد گذاشته شده، حقوقی نیز برای او در نظر گرفته شده است .
نگاه سیستماتیک: باید به قوانین اسلام به عنوان یک سیستم به هم پیوسته نگاه کرد. وقتی تمام حقوق و تکالیف زن و مرد در کنار هم قرار می‌گیرند، تعادل و عدالت کامل برقرار می‌شود.
به طور کلی جایگاه زن در اسلام، جایگاهی رفیع و متعالی است. اسلام با اعطای شخصیت مستقل به زن، احترام به حقوق او و در نظر گرفتن تفاوت‌های طبیعی زن و مرد، عدالت واقعی را برای زنان به ارمغان آورده است. شبهات مطرح‌شده اغلب ناشی از نگاه جزئی و خارج از روح کلی حاکم بر قوانین اسلامی است. با نگاهی کلی به سیستم حقوقی اسلام، روشن می‌شود که هیچ حقی از زنان ضایع نشده و تمام تفاوت‌ها بر اساس حکمت‌ها و مصالحی است که تضمین‌کننده سعادت دنیوی و اخروی هر دو جنس است. الگوهای زن اسلامی همچون حضرت فاطمه (س)، حضرت زینب و حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیهن، گواه روشنی بر جایگاه بی‌نظیر زن در اسلام هستند.
برخی منابع
"نظام حقوق زن در اسلام" اثر شهید مرتضی مطهری
"زن در آینه جلال و جمال" اثر آیت الله جوادی آملی
"حقوق زن در اسلام و اروپا" اثر سید حسن صدر
"جایگاه زن در اندیشه امام خمینی"
"زن و بازیابی هویت حقیقی" (مجموعه بیانات مقام معظم رهبری درباره زن)
"علل الشرایع" اثر شیخ صدوق
"وسائل الشیعة" اثر شیخ حر عاملی
"تفسیر المیزان" جلد 12، اثر علامه طباطبایی
"نقش و جایگاه زن در حقوق اسلامی" اثر علامه سید محمدحسین فضل الله
"حقوق زنان: نقد و بررسی کنوانسیون رفع انواع تبعیض علیه زنان"
منابع آنلاین و مقالات
1. پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه (hawzah.net)
2. پایگاه اطلاع‌رسانی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی
3. مقاله "جایگاه اجتماعی زن در اسلام" در ویکی فقه
4. مقاله "مقام زن در اسلام" در پایگاه ensani.ir
نویسنده : زهرا دلاوری پاریزی - . استاد حوزه و دانشگاه، دانش‌آموخته دکتری کلام امامیه دانشگاه تهران |