|
درگفت وگو با الهه شکیب پژوهشگر تاریخ ادیان مطرح شد؛ |
|
حماسه‌ای که سوگ شد؛ چرا محرم در میان سوگواری‌های ادیان بی‌همتاست؟ / محرم آیینی زنده که تاریخ را تغییر داد |
|
|
|
در حالی که بسیاری از آیینهای سوگواری جهان یا فردی شده‌اند یا به دست روحانیان اداره می‌شوند، محرم همچنان مردمی ترین مراسم مذهبی جهان است که زنان حتی کودکان نقش مهمی در آن دارند . |
|
|
منیره غلامی توکلی - در روزهایی که آسمان، رنگ عشق و ایثار را به یادگار دارد و دلهای مؤمنان با نوای «یا حسین(ع)» میتپد، فرصتی دست داد تا با الهه شکیب، پژوهشگر تاریخ ادیان گفتوگویی داشته باشیم. وی در این گفت وگو به بررسی اشتراکات و تفاوت های آیینهای معنوی در فرهنگهای مختلف و نقش زنان در عزاداری های مذهبی پرداخت و گفت : متأسفانه تاریخ نگاری رسمی، اغلب نقش زنان را کمرنگ کرده است. اما از حضرت مریم(س) در مسیحیت تا حضرت خدیجه(س) در اسلام، یا حتی شخصیت های زن در متون هندوییسم مانند «سیتا»، نشان میدهد زنان نه تنها پیرو، که سازه گذاران معنویت بوده اند. امروز هم پژوهش های دینی نیازمند نگاه های زنانه است تا این جریان تکمیل شود.
شکیب در ادامه با بیان اینکه محرم، ماهی است که انسانیت را در اشک و عشق معنا می کند، در ابتدای سخن با ابراز خوشحالی از اینکه در چنین فضایی دربارهی گفتوگوی ادیان و پیام های مشترکشان صحبت می کند در پاسخ به این سوال که یکی از جلوه های محرم، آیین های جمعی سوگواری است. آیا چنین مراسمی با این شدت و حدت در دیگر ادیان هم دیده میشود؟ گفت :
بله. اگر به تاریخ نگاه کنیم، آیین های سوگواری جمعی در بسیاری از ادیان وجود دارد؛ از مراسم عاشورای شیعی تا سوگواری برای بودا. در برخی مکاتب بودایی یا حتی مراسم «عزاداری تموز» در تمدن های بین النهرین. اما آنچه محرم را متمایز می کند، ترکیب «عاطفه، حماسه و عدالتخواهی» است که در قیام امام حسین(ع) تجلی یافته. این ویژگی، محرم را به آیینی زنده و تأثیرگذار تبدیل کرده است.
وی در ادامه با بیان اینکه مراسم سوگواری محرم به‌ویژه عزاداری برای امام حسین(ع)، در مقایسه با آیینهای مشابه در ادیان دیگر، از چند جهت منحصربه‌فرد است. این تفاوت‌ها را می‌توان در ماهیت، محتوا، کارکرد اجتماعی و نمادگرایی بررسی کرد و گفت : در عزاداری های ماه محرم ما شاهد ترکیب حماسه و عاطفه هستیم گویی که سوگواری صرفاً یک مراسم غمگین نیست، بلکه ترکیبی از اشک و قیام است. در حالیکه در آیینهای مسیحی مانند «جمعهٔ خوب» (سوگواری برای حضرت مسیح)، تمرکز بیشتر بر رنج و تسلیم است، اما در محرم، مبارزه در راه حق (کربلا) محوریت دارد یا در آیینهای بوداییِ سوگواری (مثل مراسم «پراودهانا»)، معمولاً صلح درونی و رهایی از رنج مورد تأکید است، نه مقاومت اجتماعی.
این پژوهشگر تاریخ ادیان عدالتخواهی را به عنوان هستهٔ مراسم محرم برشمرد و ادامه داد: محرم تنها به یادبود شهیدان محدود نمی‌شود، بلکه احیای ارزش‌های عدالت‌طلبانه امام حسین(ع) را دنبال می‌کند اما در اگر ما محرم را با با آیینهای بین‌النهرینی (مثل عزاداری برای تموز) مقایسه کنیم در می یابیم که این مراسم بیشتر حول باز زایی طبیعت می‌گردند، نه اصلاح جامعه.
شکیب با اشاره به اینکه در آیینهای شیعی، شعارهای «یاعلی» و «لنصبر حتی ینصرنا الله» نشان‌دهندهٔ پیوند عزاداری با امید به تغییر است، بیان کرد : محرم یک جنبش اجتماعی خودجوش است، نه صرفاً مراسمی آیینی توسط روحانیان از این رو ما بیشترین مشارکت فعال و مردمی را در این ماه شاهد هستیم .
وی با تأکید بر اینکه حتی کودکان و زنان در محرم نقش محوری دارند گفت : در بسیاری از ادیان، عزاداری‌ها مردانه یا نخبه‌گرایانه است.
این پژوهشگر تاریخ ادیان از نمادگرایی ملموس و عینی و تداوم تاریخی و سیاسی محرم به عنوان چهارمین و پنجمین وجه تمایز آن نسبت به سایر عزاداری های جمعی در ادیان دیگر نام برد و افزود: محرم در طول تاریخ، منبع الهام مبارزات (مثل انقلاب اسلامی ایران یا قیام‌های ضداستعماری هند) بوده است. در مقابل، مراسمی مانند «روز خاخام‌ها» در یهودیت یا «عید قدیسین» در مسیحیت، معمولاً کارکردی فردی یا کلیسایی دارند.
شکیب با تأکید بر اینکه محرم تنها یک مراسم یادبود نیست، بلکه آیین زنده‌ای است که غم و امید، عاطفه و عمل، فرد و جامعه را با هم پیوند می‌زند، افزود: این ویژگی‌ها آن را از سوگواری‌های دیگر ادیان متمایز می‌کند.
خانم شکیب، به عنوان پژوهشگری که به ویژه روی نقش زنان در تاریخ ادیان کار کرده‌اید، تفاوت‌های عزاداری محرم با سایر ادیان و جایگاه زنان در این آیین‌ها را چگونه تحلیل می‌کنید. با توجه به حضور پررنگ زنان در محرم و اربعین، آیا چنین الگویی در سایر ادیان هم دیده میشود؟
بله، اما با چند تفاوت کلیدی:
- در مسیحیت، هرچند حضرت مریم(س) نماد غم است، اما زنان عموماً مخاطب مراسم هستند نه سازمان‌دهنده. حتی در آیینهای بودایی، زنان در مراسم «چام» حضور دارند، اما رهبری با راهبان مرد است.
- نگاه اسلام شیعی به زن در عزاداری، ترکیبی از عاطفه و عقلانیت است. حضرت زینب(س) تنها گریه نکرد، بلکه با خطبه‌هایش تاریخ را تغییر داد. این الگو در اربعین امروز هم دیده میشود: زنان هم آب می‌دهند، هم شعارهای عدالت‌خواهانه سر می‌دهند.
- جالب است که در آیینهای باستانی مثل سوگواری برای تموز، زنان گرچه پیشقدم بودند، اما نقششان ابزاری و فاقد عمق فکری بود.
پس به نظر می‌رسد محرم نه تنها در محتوا، که در نقش‌آفرینی زنان هم منحصربه‌فرد است. بله دقیقاً! محرم به زنان فضای امن برای سوگواری نمی‌دهد، بلکه به آنان مأموریت اجتماعی می‌سپارد. این را مقایسه کنید با آیین‌هایی که زن را تنها به عنوان «نماد غم» می‌بینند، نه «سازنده‌ی تاریخ». امیدوارم پژوهش‌های آینده، این وجه از محرم را بیشتر بررسی کنند.
انتهای پیام/* |